Mùa hè năm 2002, khi lên Tam Đảo dự một Trại sáng tác văn học, tôi có may mắn được ở cùng với nhà thơ Nguyễn Bao, bấy giờ vừa đến tuổi nghỉ hưu, thôi không làm Phó Giám đốc Nhà xuất bản Văn học. Ông thật hiền và rất dễ gần. Ông tặng tôi tập thơ của ông có tên “Sang thu” (1995) và bảo: “Em là người làm công việc nghiên cứu văn học, anh có bài thơ làm từ thời sinh viên in ở báo Văn. Rất tiếc đến nay chưa có điều kiện tìm lại. Bài thơ có tên “Hoa chanh” in kín hai cột báo”… Tôi hứa với anh sẽ tìm kiếm sớm. Một hôm đi trên phố cổ, tình cờ tôi mua được một sưu tập báo Văn năm 1957, trên măng-sét ghi rõ: “Tuần báo của Hội Nhà văn Việt Nam, trụ sở 51- Trần Hưng Đạo, Hà Nội. Chủ nhiệm Nguyễn Công Hoan, Thư ký tòa soạn Nguyên Hồng”. May thay là ở ngay trang 5 của Văn số 2, ra ngày 17-5-1957 có bài “Hoa chanh” của nhà thơ Nguyễn Bao - bài thơ mà tôi đang đi tìm.
Bài thơ in kín hai cột báo thật. Bài thơ như một chuyện thơ kể câu chuyện tình yêu giứa một anh bộ đội với một cô thôn nữ. Họ yêu nhau trong hương bưởi, hương chanh :
Hai chúng mình
Biết nhau từ thuở nhỏ
Nhà em bên nhà anh
Đường xóm ra vào chung ngõ
Cách nhau chỉ một rào thưa
Bấm chân ngõ lội ngày mưa
Chung một cầu ao
Khỏa chân rửa vội
Những bữa cơm đèn
Dậy từ mờ tối
Gọi nhau xin lửa qua rào…
Nhà em có một giàn trầu
Lá tốt xanh trùm bể nước
Vườn anh lối vào ngõ trước
Hoa trắng ngần thơm một gốc chanh…
Rồi người con trai ra lính, bỏ lại người yêu, bỏ lại mái tranh, bỏ lại những kỷ niệm tươi đẹp và bình yên nơi quê nhà để lên đường đi chiến đấu :
Tám năm xa gốc chanh
Giàn trầu, cầu ao vắng bóng
Anh nhớ ngày đi
Hai đứa nhìn nhau yên lặng
Chúng mình chưa hẹn một lời
Dặm đường hành quân
Những chiến dịch dài
Nỗi nhớ quê nhà
Giục chân anh bước gấp
Tiếng em thầm thì đêm ngày vẫn nhắc:
Khi Tổ quốc cần
Chúng mình biết hy sinh!
Chiến đấu hy sinh vì Tổ quốc, vì cả những cái gì thật gần gũi thân thương như cái cầu ao, vườn trầu, gốc chanh, mái tóc:
Giữ lấy cầu ao
Giữ lấy gốc chanh
Giữ lấy giàn trầu
Giữ xanh mái tóc!
…Và cái kết của bài thơ không bi thương như “Màu tím hoa sim” của Hữu Loan, “Núi đôi” của Vũ Cao, “Quê hương” của Giang Nam… mà rất có hậu, có hậu:
Hôm nay trở về, một chân anh mất
Nhưng quê hương tất cả vẫn còn…
Và:
Có một xóm vui
Đám cưới mùa xuân
Trầu hái vườn nhà thắm môi hai họ
Có anh thương binh
Đêm ngồi bên vợ
Tóc ai dài thơm nước lá chanh!
Tác giả bài “Hoa chanh”, nhà thơ Nguyễn Bao sinh ngày 18-11-1932 tại làng Sét, xã Định Hải, huyện Yên Định, tỉnh Thanh Hóa. Ông còn có các bút danh khác là Mạc Tú, Thùy Anh. Ông là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, từng là sinh viên khoa Sư phạm Văn (năm 1955), Phó Giám đốc Nhà xuất bản Văn học...
Nhà thơ cho biết thêm: Bài “Hoa chanh” được ông viết tháng 2-1957 khi đang là sinh viên năm thứ hai Khoa Văn, Trường đại học Sư phạm Hà Nội. Bài thơ có lời đề: “Tặng tuổi trẻ thôn Sét quê hương”.
Và chúng tôi được biết thêm, có lẽ vì bài thơ này mà ông được mời dự Đại hội Nhà văn Việt Nam lần thứ nhất (1957) - Đại hội thành lập và ông được T.Ư Đoàn Thanh niên Lao động Việt Nam tặng Giải thưởng. Năm ấy ông mới 25 tuổi.
Thập Tam trại, hè 2021
Ngô Vĩnh Bình